Nijeryalı yazar Chinua Achebe, özellikle Parçalanma (Things Fall Apart) (1958) adlı başyapıtıyla Batı merkezli sömürge anlatılarına doğrudan karşı çıkan bir yazar olarak koloni-sonrası edebiyatın kurucu figürlerinden biri kabul edilir. Avrupalı sömürgecilerin, Afrika'yı "medenileştirilmesi gereken bir boşluk" olarak tanımlayan söylemlerine karşı, Achebe'nin eserleri yerel seslere, geleneklere ve tarihsel bağlama odaklanır. Joseph Conrad'ın Karanlığın Yüreği (Heart of Darkness) romanını Afrika'nın "karanlık" ve "sessiz" olarak sunulmasına cevaben yazdığı düşünülse de Achebe daha geniş bir yaklaşımla, yerli halkın temsil edilmediği ya da yanlış temsil edildiği bir anlatı geleneğiyle hesaplaşır.

Achebe'nin romanları, yalnızca sömürgeciliği eleştirmekle kalmaz; aynı zamanda yerel kültürlerin kendilerine özgü karmaşıklığını, iktidar yapılarındaki çeşitliliği, apartheid yapısının saklı işleyişini ve sömürge öncesi dünyaların bütünlüğünü sergiler. Bu yönüyle Achebe, kolonyal anlatının kurucu düzeneği olan "sessizleştirme" stratejisini bozarak kendi anlatısını inşa eder. Koloni-sonrası dünyanın önemli düşünürlerinden Homi Bhabha'nın kavramlarına gönderme yapılırsa, “taklit” (mimicry) ve “müphemlik” (ambivalence) gibi kavramlar, Achebe’nin karakterlerinde görülebilir. Özellikle Artık Huzur Yok (No Longer at Ease) ve Tanrının Oku (Arrow of God) gibi romanlarında Batılı eğitim almış ama geleneksel dünyaya ait karakterlerin yaşadığı bölünmeler, bu müphem, koloni-sonrası tereddütlerle dolu konumları ortaya koyar.

Achebe'nin yazını, kolonyal egemenliğin dili olan İngilizceyi kullanarak bu dile içeriden bir müdahale geliştirmesiyle de önemlidir. Yazar, İngilizceyi yerelleştirerek, anlatının ağırlık merkezini Batı’dan Afrika’ya kaydırır. Bu yaklaşım, koloni-sonrası edebiyatta dilin bir direniş alanı olarak kullanılmasının örneklerinden biri sayılabilir. Achebe’nin deyimiyle, “Afrikalılar da İngilizceyle şarkı söyleyebilir.”

Madunun temsili

Gayatri Chakravorty Spivak’ın "Madun konuşabilir mi?" sorusunu derinlemesine soruşturduğu metni, koloni-sonrası düşüncenin odağında yer alır. Madun, yani düzenli olarak baskılanmış ve konuşma hakkı elinden alınmış özne, kolonyal düzenin yeniden ürettiği bir sessizlik biçimidir. Achebe'nin eserleri ise bu sessizliği kırma çabasının somut örnekleridir. Özellikle Parçalanma (Things Fall Apart) romanında, ana karakter Okonkwo'nun trajik öyküsü, yalnızca bireysel bir yıkımı değil, aynı zamanda sömürgecilikle gelen, Spivak’ın deyimiyle “epistemik şiddetin” bir simgesi olarak okunabilir.

Achebe, madunu mağdur veya kurban konumunda değil, onu tarihsel ve kültürel bağlam içinde özneleştirerek temsil etmeyi dener. Bu yönüyle eserlerinde madun, salt bir edilginlik, ezilmişlik simgesi değil, aynı zamanda etkin bir direnişin failidir. Romanlarındaki kadın karakterler, yaşlılar ve din adamları, sömürgeci-modern ikiliği içinde yerel bilginin taşıyıcıları olarak konumlanırlar. Ancak, onların çoğunlukla trajik sonlarla karşılaşması, kolonyal müdahalenin neden olduğu tarihsel kırılmaları yansıtır, biraz da kolonyal yazgıyı cisimleştirirler.

Achebe’nin anlatısı, Spivak’ın hep altını çizdiği “epistemik şiddet” kavramıyla doğrudan ilişkili görünür. Spivak’a göre madun, Batı’nın “bilgi rejimi” içinde temsil edildiği anda “sessizleştirilir”. Achebe ise bu epistemik şiddete karşı, yerli bilgiyi ve anlatı biçimlerini romanlarının temel izleklerinden birisi yaparak bir başka bilgi rejiminin imkânlarını sunar. Hikâye anlatıcılığı, atasözleri ve geleneksel şiir biçimleri aracılığıyla anlatıdaki bilgi üretimi Batılı-sömürgeci temsile karşı bir seçenek gibi işaretlenir. Bu kapsamda Achebe, madunun konuşabileceği bir anlatı alanı açar ve onu yalnızca nesne değil, özne olarak da konumlandırmayı dener.

Kültürel melezlik

Achebe’nin edebiyatı yalnızca geçmişin tanıklığı değil, aynı zamanda koloni-sonrası düşüncenin kavramsal çerçevesiyle de güçlü bağlar kurar. Özellikle Edward Said’in Oryantalizm kavramı, Achebe’nin metinlerinde açık biçimde hareket halinde izlenebilir. Avrupalı karakterlerin Afrika’yı “geri”, “vahşi” ve “akıl dışı” bir kıta olarak görmeleri, Said’in tanımladığı Oryantalist söylemin Afrika’daki karşılığını yansıtır. Achebe, bu söylemi tersine çevirerek yerli halkın gözünden Avrupalıları değerlendirir. Böyle bir bakış açısı, sömürgeciliğin yalnızca ekonomik ya da siyasal değil, aynı zamanda kültürel bir hegemonya biçimi olduğunu gösterir.

Achebe’nin eserlerinde kültürel melezlik önemli bir yer tutar. Sömürge sonrası Afrika toplumlarının hem geleneksel kültür hem de Batılı modernite arasında kalan yapısı, Bhabha’nın “üçüncü mekân” (third space) kavramıyla açıklanabilir. Böyle bir mekân ne tam anlamıyla yerli ne de tamamen Batılıdır. Bu ara bölgede, berzahta ortaya çıkan kimlikler, sömürgeciliğin ikili yapılarına ters düşer. Özellikle Türkçe’ye henüz tercüme edilmemiş olan, Anthills of the Savannah gibi daha geç dönem eserlerinde bu karmaşık kimlik yapıları belirginleşir.

Achebe'nin eserleri yalnızca geçmişin değil, günümüz koloni-sonrası siyasetinin de anlaşılması açısından önemlidir. Nijerya’nın bağımsızlık sonrası yaşadığı trajik hadiseler, yolsuzluklar ve askeri darbeler, yazarın metinlerinde “tarihsel süreklilik” içinde ele alınır. Böylece koloni-sonrası edebiyat yalnızca bir karşı-anlatı değil, aynı zamanda eleştirel bir gelecek görüsünün de parçası olur. Böyle bir edebiyat, koloni-sonrası dünyanın temel meseleleriyle derinlemesine ilişkilenir; kolonyal anlatıların çözülmesi, madunun temsili ve kültürel kimliğin yeniden inşası gibi. Achebe, yalnızca bir romancı değil, aynı zamanda sömürgecilik sonrası düşünsel direnişin öncülerindendir. Onun eserleri, koloni-sonrası teoriyle güçlü bir söyleşi aralığı açarak, sadece Afrika'nın değil, küresel güneyin sesini görünür ve duyulur kılar. Madunluk içinden çıkan bu ses, yalnızca geçmişin değil, günümüze de anlam verilmesine yardımcı olur.

Kaynakça

  • Achebe, Chinua (2021). Artık Huzur Yok, çev. Nazan Arıbaş Erbil, İstanbul: İthaki.
  • Achebe, Chinua (2021). Halk Adamı, çev. Nazan Arıbaş Erbil, İstanbul: İthaki.
  • Achebe, Chinua (2019). Parçalanma, çev. Nazan Arıbaş Erbil, İstanbul: İthaki.
  • Achebe, Chinua (2013). Tanrının Oku, çev. Nazan Arıbaş Erbil, İstanbul: İthaki.