22 Temmuz 2024'te Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye-Suriye normalleşme sürecini görüşmek üzere Beşar Esed'i Ankara'ya davet ettiğinde birçok kişi tarafından eleştirildi. Beşar Esed de gerçekçi olmayan ön koşullar öne sürerek daveti hızla reddetti.

Erdoğan'ın destekçileri ve birçok Suriyeli aktivist, Erdoğan'ın normalleşme girişiminden rahatsız oldu. Beş aydan kısa bir süre içinde, Suriyeli muhalifler şaşırtıcı bir taarruzla Şam'ı kontrol altına aldı. Esed'in diyaloğu reddetmesi, rejimi ve en yakın müttefikleri Rusya ve İran için pahalıya mal oldu. Özellikle Ruslar, Beşar Esed'in normalleşmeyi sağlamak için herhangi bir ilerleme kaydetmeye karşı kayıtsız kalmasından rahatsızdı.

Rejimin yıkılmasından saatler önce, Beşar Esed'in ordu komutanı televizyonda yaptığı konuşmada Suriye ordusunun teröristlere karşı etkili bir şekilde savaştığını ve Şam'ın düşmeyeceğini iddia etti. Gece yarısına doğru, Beşar Esed'in arkasında derin tartışmalı bir siyasi miras ve iyileşmesi yıllar, hatta on yıllar alacak yaralar bırakarak ülkeden kaçtığı ortaya çıktı.

Krizin tarihsel arka planı

Asıl soru, Temmuz-Aralık 2024 arasında neyin yanlış gittiği. Ancak sorun, Esed rejiminin Rusya ve İran'a olan bağımlılığına kadar uzanıyor. Ayaklanma öncesi dönemde, Türkiye ve Suriye vizesiz seyahat ve serbest ticaret anlaşmaları imzalamış, bu da iki ülke arasındaki sosyal ve ekonomik değişimlerin artmasına yol açmıştı.  

Arap ayaklanması patlak verdikten kısa süre sonra, Beşar Esed İran'a yöneldi ve bu Esed'in sıkıntılarının başlangıcı oldu. Savaşçıları Esed rejimini kurtarırken, iç güvenliği kontrol eden bir İranlı danışman bir can simidi elde etti ancak siyasi süreç anlamına gelen sürdürülebilir bir çözüm değildi.

Astana Süreci ve bölgesel iş birliği

2016'da Halep'in düşmesi, Türkiye'nin bir Rus uçağını düşürmesi ve Obama yönetiminin Kuzey Suriye'de bir Kürt devletçiği kurma çabasının ardından Türkiye, ABD öncülüğündeki Suriye politikasından uzaklaşarak çözüm bulmak için Rusya ve İran'a katıldı.

Üç ülke Astana Sürecini kurdu ve çatışmayı azaltma, anayasa reformu başlatma, özgür ve adil seçim yapma ve Suriyeli mültecilerin dönüşünü sağlama konusunda anlaştı. Türkiye yaklaşık 3 milyon Suriyeli mülteciyi ağırladı ve muhaliflerin elindeki İdlib vilayetinde çatışmayı azaltma sorumluluğunu üstlendi. Bu, Beşar Esed'in Suriyelileri yeniden birleştirmek, kapsamlı reformlar yapmak ve Suriye ekonomisini yeniden inşa etmek için en iyi fırsatıydı. 2017'den bu yana Suriyeli muhalifler faaliyetlerini İdlib'le sınırladı ve aktif düşmanlık sona erdi.  

Aynı zamanda, Türkiye ve Rusya arasındaki artan iş birliği, iki ülkenin Kuzey Suriye'deki Türkiye karşıtı PKK gruplarından gelen tehditleri etkisiz hale getirmek için iş birliği yapmasına olanak sağladı. Türkiye, PKK bağlantılı militan grupları Türk sınırlarından 30 kilometre uzaklaştırmak için üç operasyon başlattı.

İlişkilerin bozulma süreci

Suriye'deki istikrar ve barışla birlikte, Rus Devlet Başkanı Türkiye ile Suriye arasında bir normalleşme süreci başlattı ve 2019'da Soçi Deklarasyonu üzerinde anlaşıldı. Buna göre, Rusya'nın PKK bağlantılı grupları Kuzey Suriye'den, özellikle Münbiç ve Tel Rıfat'tan çıkarması ve anayasa reform sürecini hızlandırması gerekiyordu. Ancak verilen sözler tutulmadı.

Beşar Esed, Türkiye’deki artan ekonomik zorluklarının ve Erdoğan'ın popülaritesinin düşüşünün farkındaydı. Cesaret bulan Esed daha da ileri giderek Türkiye'den Astana Süreci ile mutabık kalınan tüm Türk kontrol noktalarını kaldırmasını talep etti.  

28 Şubat 2020'de Esed rejiminin uçakları İdlib yakınlarındaki bir Türk kontrol noktasını bombaladı ve 33 Türk askerini şehit etti. Türkiye, Bayraktar SİHA’ları (silahlı insansız hava aracı) ile 300 Esed rejimi askerini öldürerek misilleme yaptı.  

Türkiye'de hem Rusya hem de İran'ın Astana Sürecini sadece uygun bir fırsatta İdlib'i geri almak için zaman kazanmak amacıyla kullandığına dair farkındalık artıyordu. Katar'ın diplomatik boykotunu takip eden Türkiye-Körfez gergin ilişkileri ortasında, Esed, Körfez ülkeleriyle yakınlaşmaya başladı. Türkiye ve Suriyeli muhalifler daha fazla izolasyona itildi.

Rejimin çöküşünü hızlandıran faktörler

Ancak üç gelişme Esed rejimine karşı gelişti. Birincisi, Esed rejimi Suriye ekonomisinin yeniden inşası için ciddi bir çaba harcamamıştı ve Suriye Lirası değer kaybetmeye devam etti. Herhangi bir yeniden yapılanma, Suriyeli işçilerin köylerine dönüp yeniden yapılanma sürecine katılabilmeleri için kapsamlı bir siyasi diyalog gerektiriyordu. Ancak aksine, geri dönen her Suriyeli tutuklandı ve kötü muameleye maruz kaldı.  

İkincisi, Ruslar ve İranlıların dikkat etmediği nokta, Esed rejiminin eleştirmenleriyle minimum düzeyde bile siyasi diyalog kurma konusundaki tam kayıtsızlığıydı. Suriye devlet kurumları daha da güvenlikli hale getirildi ve reform ve esneklik konusunda oldukça katılardı. Esed'in rejimi, sığ ve halkına karşı ruhu ve merhameti olmayan ölü bir beden gibiydi.  

Üçüncüsü, Esed rejimi, zulmünden kaçan nüfusu küçümsüyordu. Türkiye ve Avrupa'daki 5 milyon Suriyeli mülteci, her yerde büyük bir mülteci nefretiyle karşı karşıya kalırken, uçurumun eşiğindeydiler; Suriye'den başka evleri yoktu.  

İlginç bir şekilde, Türkiye ve Avrupa'da yaşayan Suriyeli mülteciler, sosyal medyanın yardımıyla birbirlerine ulaşan sivil toplum örgütleri ağı ve canlı bir siyasi diyalog kurdular.

Avrupa Birliği ile yapılan mülteci anlaşması sayesinde Türkiye, Suriyeli mültecilere eğitim sağladı. Türkiye ve Avrupa'daki yeni nesil Suriyeliler demokratik haklar ve beklentiler konusunda daha bilinçli ve bilgili hale geldi. Suriyeli muhalif gruplar, Suriye Milli Ordusu'nun eğitimi için uluslararası destek aldı.  

Rusya'nın Ukrayna'daki insan ve mali kaynakları tükenirken; Hizbullah İsrail tarafından ezilirken; Beşar Esed'in başka bir ayaklanmayla yüzleşmek için çok az zamanı ve hazırlığı kalmıştı. Beşar Esed, Astana Süreci tarafından verilen fırsatı küçümsedi; İran ve Rusya'ya aşırı güvendi; muhalifleriyle hiç köprü kurmadı; baskıyı hafifletmek için hiçbir siyasi veya ekonomik reform başlatmadı ve Kasım 2024'te İdlib'i zorla geri almak için felaket bir maceraya girişti.

Sonuç ve yeni dönem

Esed derin bir sıkıntı içindeyken İran ve Rusya, acil diyalog ve taviz tekliflerini iletmek için fiilen ölü olan Astana Süreci’ni yeniden canlandırdı. Bununla birlikte, Esed’e öfkelenen Vladimir Putin iki gün boyunca Esed'le görüşmeyi reddetti ve krizin son günlerinde iki lider arasında hiç telefon görüşmesi olmadı.  

Öte yandan, Recep Tayyip Erdoğan'ın en önemli dış politika başarısı, Vladimir Putin'le olan güvenli ilişkileridir. Putin, Erdoğan ve Esed'in konuşmasını ve normalleşme konusunda anlaşmasını istedi. İran'ın yeni reformcu hükümeti de Suriye krizinden ve İsrail’le yaşanan gerilimlerden zamanını ve enerjisini kurtarmak istiyordu.  

Onurunun paramparça olması ve kaçırılan fırsatlar için Beşar Esed'den başka kimse suçlanamazdı. İran ve Rusya, Astana Süreci'ni ve diğer BMGK kararlarını uygulamak için Türkiye'ye, Türkiye'nin onlara ihtiyaç duyduğundan daha fazla ihtiyaç duyuyor.  

Türkiye, Körfez ülkelerinin sağlayabileceği büyük yatırıma ihtiyaç duyacak olan Suriye'nin geleceğini tartışmak için eski rakipleri Suudi Arabistan ve BAE'yle iletişim kanallarını açtı. Donald Trump'ın yeniden seçilmesi, ülkesinin bu krizde rol oynamayacağını açıklaması nedeniyle kriz için bir nimet olduğunu kanıtladı.

PKK bağlantılı grupların büyük bir kısmının sınırlardan uzaklaştırılması ve Türkiye’deki bir sonraki seçime kadar Suriye şehirlerinin yeniden inşa edilmesiyle mültecilerin ülkelerine dönebilecek olması, Erdoğan’ın kazancı olarak yorumlanıyor.