Tarihsel Birliktelikten Stratejik Ortaklığa: Umman – Türkiye İlişkileri

Umman ve Türkiye birlikteliği oldukça derin bir tarihe dayanmaktadır. Osmanlı Donanması’nın 1517 yılında Umman’ın 140 yıllık yabancı işgalinden kurtulmasına destek vermesi, Busaid Hanedanlığı’nın kurucusu İmam Ahmed bin Said el-Busaidi’nin 1775’te Osmanlı’ya bağlı Bağdat valisine Basra’daki Fars kuşatmasının kaldırılması için oğlu Halil’in önderliğinde 30’dan fazla gemi ve tekneden oluşan bir filo göndermesi, bölgedeki ortak tehditler karşısında sağlanan tarihi birlikteliğe işaret etmektedir. Devam eden süreçte iki taraf arasında diplomatik yazışmalar sürekli devam etmiş, karşılıklı hediye alışverişi gerçekleşmiş ve Ummanlı tüccarlara bazı ayrıcalıklar verilmiştir. Resmî belgelerle kayıt altına alınmış bu hadiseler, Umman ve Osmanlı Devleti arasındaki tarihsel birlikteliğin ne kadar güçlü ve sağlam olduğunu göstermiştir.   

Ahmed bin Said'in 1783'teki ölümünden sonra da Osmanlı-Umman ilişkileri canlılığını korumuştur. İmam Ahmed'in oğlu Sultan Said bin Ahmed döneminde Umman ve Doğu Afrika'daki ekonomik faaliyetleri sayesinde, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler güçlenmiştir. Sultan Said’in 1856'daki ölümünün ardından, Osmanlı İmparatorluğu, Umman ile olan ticari ve diplomatik ilişkilerini Sultan Thuwaini bin Said döneminde de farklı şekillerde sürdürmüştür. 

Bütün bunlara ek olarak, Umman ve Türkiye arasında ailevi bağlar da bulunmaktadır. Sultan Teymur bin Faysal, Türk asıllı Kamile İlgiray ile evlenmiş ve bu evlilikten Tarık ismini verdikleri evlatları İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Sultan Teymur’un oğlu Tarık’ın İstanbul’da ilk okul okuduğu resmi kayıtlarda bulunmaktadır. Kamile İlgiray Hanımefendi, aynı zamanda Sultan Heysem bin Tarık’ın babaannesidir.  

İki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler, Sultan Qaboos bin Said’in 23 Temmuz 1970’te tahta çıkmasından sonra güçlenmiş ve daha da gelişmiştir. Bu kapsamda, 1973 yılında diplomatik ilişkilerin tesis edilerek karşılıklı olarak 1985 yılında Ankara'da ve 1986 yılında Muskat'ta büyükelçilikler açılmıştır. Bu diplomatik gelişmelerle birlikte, siyasi ve ekonomik ilişkiler de hızla büyümüş, 1997 yılında Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, 2005’te Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve 2010’da Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Umman’a yaptığı resmi ziyaretler önemli birer dönüm noktası olmuştur.  

Umman-Türkiye modern dönem ilişkilerinin gelişmesinde önemli katkılar sağlayan Sultan Qaboos’un vefatından sonra 11 Ocak 2020’de tahta çıkan Sultan Heysem Bin Tarık döneminde de her geçen gün gelişmeye devam eden iki ülke ilişkileri birçok alana yayılmıştır. Özellikle Sultan Heysem’in 28-29 Kasım 2024 tarihinde gerçekleştireceği Türkiye ziyareti, iki dost ülke arasındaki ilişkilerin geçmişteki bağlardan güç alarak yeni bir stratejik ortaklığa dönüşeceğinin ayak sesleridir.  

Bu ziyaret, politik ve diplomatik ilişkiler, ekonomi, enerji, turizm, eğitim, ulaşım, iletişim, medya, kültür ve güvenlik gibi pek çok alanda oluşan işbirliğini pekiştirme amacını taşımaktadır. Ziyaret, Umman Sultanlığı'nın Türkiye ile son 40 yılda yaşadığı modern dönem ilişkilerinde bu seviyedeki ilk resmi ziyaret olma özelliği taşımaktadır. 

Ekonomik ilişkiler 

Türkiye ile Umman arasındaki ticaret hacminde 2017 yılı sonrasında genel anlamda bir artış trendi gözlemlenmektedir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2022 yılında en yüksek seviyesine ulaşarak yaklaşık 2 milyar dolar olarak kayıtlara geçmiştir. 2023 yılında cüzi bir düşüş yaşansa da Sultan Heysem bin Tarık’ın ziyaretinden sonra iki ülke arasındaki ticaret hacminin 5 milyar dolara ulaşması hedeflenmektedir. 

Umman ve Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin motoru görevini gören Türkiye-Umman Karma Ekonomik Komisyonu, iki ülke arasındaki ilişkilerin pekiştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Son toplantı, 3 Kasım 2022 tarihinde Ankara'da yapılmış ve bu toplantıda iki dost ülke arasında işbirliği protokolü imzalanmıştır. Umman Ticaret, Sanayi ve Yatırım Teşvik Bakanı Sayın Qais Al Yousef bu nedenle Türkiye’yi ziyaret etmiştir.  

Umman Sultanlığı, Türk yatırımlarını çekmeyi ve farklı ortaklıklar kurarak ulusal ekonomisini güçlendirmeyi hedeflemektedir. Ayrıca, Umman’ın 2040 Vizyonu kapsamında petrol-dışı ticari ve sınai faaliyetlerini geliştirmeye öncelik vermeye başladığı reform ortamının bölgenin en büyük üretim sanayiine sahip olan Türkiye için önemli yatırım fırsatları oluşturacağı düşünülmektedir. 

Türkiye’nin inşaat ve mühendislik firmaları karayolu, baraj, konut gibi alanlarda ihaleler alarak çalışmalarını devam ettirmektedir. Bununla birlikte Umman’da büyük ölçekli emlak projeleri, limanlar, havaalanları ve hastaneler gibi projelerde işbirliği fırsatları bulunmaktadır. Ayrıca, tarım ve gıda endüstrisinde büyüme fırsatları oluşabilir. Türk şirketleri, Umman'ın tarımsal potansiyelinden faydalanarak tarım ürünleri ve gıda ürünlerinin üretimi ve dağıtımında işbirliğini genişletebilir.  

Savunma sanayii işbirlikleri 

Türkiye savunma sanayiinde ihraç eden konuma geçerek birçok ülkeye satış yapmaktadır. Umman yetkili makamları Türkiye’nin savunma sanayii ürünlerini dikkatle takip etmektedir. İki ülke özellikle askeri ve savunma işbirliğinin geliştirilmesi konusunda önemli adımlar atmıştır. Umman Savunma Bakanlığı Genel Sekreteri Al Zaabi Türkiye’de 19-23 Ekim 2024 tarihlerinde düzenlenen SAHA Expo savunma sanayi fuarını ziyaret etmiştir. Al Zaabi ziyaret kapsamında Türkiye’nin Milli Savunma Bakanı Sayın Yaşar Güler ve Savunma Sanayi Başkanı Sayın Prof. Dr. Haluk Görgün ile ikili görüşmeler gerçekleştirmiştir. Ayrıca, birçok savunma sanayi şirketinin tesislerini yerinde ziyaret ederek savunma ürünleri imkân ve kabiliyetleri hakkında bilgi almıştır. 

Bununla birlikte, Türkiye Savunma Sanayii Başkanlığınca ilki geçtiğimiz yıl düzenlenen Savunma Sanayii Çalıştayı doğrultusunda iki ülke kamu ve özel sektörleri bir araya gelmiştir. Sultan Heysem Bin Tarık’ın Türkiye ziyaretinde savunma sanayii alanlarında stratejik anlaşmalar gerçekleştirileceği öngörülmektedir.  

Umman’ın jeopolitik önemi  

Jeopolitik konumu itibarıyla Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri arasında açık limanlara sahip tek ülke olan Umman, bulunduğu yerden Güney Asya ve Doğu Afrika pazarlarına erişim ve ihracat sağlayabilecek merkez olma özelliğine sahiptir. Umman Sultanlığı'nın bu özelliği, Türkiye açısından önemli bir fırsatı beraberinde getirmektedir.  

Umman’da bulunan Duqum şehri, ülkenin en önemli limanlarından birisidir. İki ülke arasında stratejik öneme sahip bu limanda bir Türk sanayi bölgesi kurulması için yapılan görüşmeler devam etmektedir. Bu konunun, Sultan Heysem’in ziyaretinde görüşülecek önemli hususlardan birisi olduğu söylenebilir.  

Görüşmeleri devam eden ve hakkında önemli gelişmeler beklenen bu sanayi bölgesinin kurulması hem Türkiye hem de Umman ekonomisine büyük faydalar sağlayarak, üretimi artıracaktır. Sanayi bölgesi sayesinde iş imkânları sağlanacak ve önemli ihracat gelirleri elde edilmesine olanak tanınacaktır. Projenin hayata geçmesi ile ikili ilişkilerde önemli bir dönüm noktasına girilmiş olacak ve her iki ülke için de büyük kazançlar sağlanacaktır.  

Enerji sektörü 

Umman enerji sektöründe, özellikle güneş ve rüzgâr enerjisi gibi yenilenebilir enerji alanlarında büyük fırsatlar bulunmaktadır. Türkiye’nin bu uzmanlık alanlarındaki şirketleri açısından, Umman Sultanlığı'nda temiz enerji projeleri geliştirme konusunda önemli bir rol oynama fırsatı bulunmaktadır.  

Yakın zamanda Umman'ın milli gaz şirketi Oman LNG ve BOTAŞ arasında gerçekleşen anlaşma sayesinde Umman gazının Türk pazarına ihraç edilmesi sağlanacak.  Bu anlaşma, Umman’ın gazını yeni bir pazara, özellikle de küresel enerji piyasasında stratejik öneme sahip olan Türkiye pazarına tanıtacak ilk anlaşma olma özelliği taşıyor.  

Anlaşma ile Umman, BOTAŞ’a 2025 yılından itibaren 10 yıl süreyle yılda 1 Milyon ton LNG tedarik ederek Türkiye'nin iç pazar ihtiyacını karşılayacak. Anlaşma sayesinde Umman gazını Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına ihracat edebilmek içinde önemli bir fırsat oluşturmuştur. Türkiye ise enerjide merkez olma hedefleri doğrultusunda hareket etmiştir. Bu anlaşma hem Türkiye hem de Umman için enerji güvenliğini artıracak ve enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesine önemli katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla ziyaret kapsamında, iki ülke arasındaki enerji işbirliği daha da güçlendirilerek stratejik hedeflere ulaşılması doğrultusunda önemli adımlar atılacaktır. Bu doğrultuda ziyarette, petrol, gaz, hidrojen, elektrik ve enerji verimliliği gibi, geleneksel ve yenilenebilir enerji alanlarında daha fazla işbirliğine zemin hazırlayacak konuların da masaya yatırılması beklenmektedir.  

Turizm 

Umman zengin tarihi ve kültürü ile turizm açısından da önemli bir ülkedir. Umman, geniş çöl iklimi nedeniyle ziyaretçilerine çöl safarisi, çölde heyecanlı ATV ve motosiklet turları, yamaç paraşütü ve balon turları, tarihi ve kültürel yerel köyleri ziyaret etme ve çöl fotoğrafçılığı gibi önemli deneyimler sunar. Umman aynı zamanda sakin ve tuz seviyesi yüksek denizleriyle Türkler açısından önemli bir tatil ülkesi haline dönüşebilir. Dolayısıyla, turizm alanında, iki ülke, Türk turistlerin Umman Sultanlığını ziyaret etmelerini teşvik etmek ve Umman’ın sunduğu turistik imkanları tanıtmalarını sağlamak amacıyla etkinlikler ve buluşmalar düzenleyerek turizm işbirliğini güçlendirmeyi hedeflemektedir.   

Türkiye'nin sahip olduğu doğal güzellikler, tarihi miras, plajlar, altyapı ve turistlere sunduğu çeşitli hizmetlerle dünya çapında popüler bir turistik destinasyonu haline gelmiştir. Bu doğrultuda, 2023 yılında Türkiye'yi ziyaret eden Ummanlı turist sayısının 100 bine yaklaştığı, 2022 yılında ise bu sayının 130 bin olduğunu kaydedilmiştir. Aralık 2023 tarihinde yayımlanan Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle Umman vatandaşları için 90 günlük vize muafiyeti sağlanması ülke vatandaşlarının Türkiye’ye olan ilgilerini arttırmıştır. Yine aynı şekilde Türkiye vatandaşlarının Umman’a girişlerinde belirli bir vize muafiyetinin sağlanması çalışmaları devam etmektedir ve gerçekleştirilen ziyarette konuyla ilgili gelişmeler beklenmektedir. 

Eğitim diplomasisi 

İki ülke arasındaki üniversiteler arasında işbirliği giderek artmakta ve ortak akademik programlar ile öğrenci değişim programları düzenlenmektedir. Sultan Qaboos Üniversitesi ile Marmara Üniversitesi arasındaki ortak işbirliği programı, on yılı aşkın bir süredir devam etmektedir. Yine aynı şekilde Sultan Qaboos Üniversitesi ve Sakarya Üniversitesi arasında da çeşitli işbirlikleri yapılmaktadır. Özellikle bu süreçte çok sayıda akademisyen ve öğrenci, her iki üniversitede de değişim programlarına, akademik ve araştırma programlarına katılmıştır. 

Sultan Qaboos Üniversitesi öğrencileri ile Marmara ve Sakarya üniversiteleri öğrencilerinin Umman’da oluşturduğu Türk Mahallesi Öğrenci Topluluğu aracılığı ile gençler arasında güçlü bir bağ kurulmuştur. Bu bağ doğrultusunda öğrenciler, Umman’da Türk kültürünü ve tarihini anlatan önemli faaliyetlerde gerçekleştirmiştir. Umman’a gelen Türk öğrenciler Ummanlı gençlerle birlikte ev ziyaretleri, kültürel ve tarihi ziyaretler gerçekleştirerek iki ülke arasındaki bağın kuvvetlenmesinde pay sahibi olmuşlardır.  

Ummanlı öğrencilerin bu güzide çalışmaları T.C. Umman Büyükelçisi Prof. Dr. Muhammet Hekimoğlu tarafından taktirle karşılanmış, iki ülkenin dostluğu için çabalayan bu öğrenciler, kendileri için düzenlenen resepsiyon ile taltif edilmiştir.  Düzenlenen resepsiyonda Ummanlı öğrencilere Türk yemek kültürü tanıtılırken, öğrencilerin Sn. Büyükelçi Hekimoğlu ile Türk Tarihi ve Kültürü hakkında sohbetler gerçekleştirdiği gözlemlenmiştir.  

Aynı zamanda Türk akademisyenler Sultan Qaboos Üniversitesinin farklı fakülte ve bölümlerinde öğretim üyeliği yapmaktadır. Sultan Qaboos Üniversitesinde 2019 yılından bu yana Türkçenin seçmeli ders olarak okutulması ve öğretilmesi gerçekleşmektedir. Bu derslere üniversitenin bütün fakülte ve bölümünden öğrencilerin ilgisi oldukça yoğundur. 

Ekim aynının sonunda Umman Yüksek Öğretim, Araştırma ve İnovasyon Bakanı Rahma bint İbrahim Al Mahrouqiyah Türkiye’yi ziyaret etmiştir.  Bu ziyarette, yüksek öğretim alanında işbirliğine ilişkin mutabakat zaptı imzalanmıştır. Böylece karşılıklı olarak üniversitelerin tanınması, öğrenci ve akademisyen değişim programları sağlam bir zemine oturtulmuştur.  

Ayrıca, iki ülke, 2022 yılında Ankara’da yapılan Türkiye-Umman Karma Ekonomik Komisyonu toplantısında, Maskat’ta Yunus Emre Enstitüsü kurulmasına ilişkin bir Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Bu doğrultuda Yunus Emre Enstitüsü Umman’daki faaliyetlerine başlamıştır.  

Tarihi ve kültürel çalışmalar 

İki ülke arasındaki arşiv alanında işbirliğini sağlamak ve Umman Sultanlığı'nın Türk arşivlerinden belge ve arşiv kopyalarına erişimini kolaylaştırmak amacıyla bir Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Bu mutabakat zaptı, deneyim alışverişini teşvik edecek, bilimsel ve belgesel toplantıların düzenlenmesine yardımcı olacak, ayrıca Umman Ulusal Belge ve Arşiv Kurumu'ndan uzmanların Türk arşivlerinde eğitim almasını sağlayacak ve her iki ülke arasında deneyim paylaşımını destekleyecektir. Bu mutabakat zaptının sonuçları olarak, 17 Mayıs 2023 tarihinde, Umman Ulusal Belge ve Arşiv Kurumu, “Osmanlı Belgelerinde Umman: 370 Yıl Süren Tarihi İlişkiler” başlıklı dört yeni yayın yayımladı. Bu yayınlar, Umman Sultanlığı'nın Osmanlı İmparatorluğu'yla olan tarihi ilişkilerinin derinliğini ortaya koymak amacıyla Osmanlı arşiv belgeleri incelenerek hazırlandı. İlk üç cilt, Osmanlı dönemindeki bu ilişkilerin kapsamını ele alırken, dördüncü cilt ise “Türkiye Cumhuriyeti Belgelerinde Umman-Türkiye İlişkileri” başlığıyla, iki ülke arasındaki dostane ilişkiyi vurgulamaktadır. Bu çalışmalar, Umman Sultanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki belgeleri incelemeyi ve her iki ülkenin arşivlerinden faydalanarak bu ilişkilere dair daha fazla belgeyi açığa çıkarmayı hedeflemektedir. 

Türk mutfağının Umman’da büyük bir ilgi görmektedir. Bu kapsamda, Umman’da birçok Türk restoranı işlerini başarıyla sürdürmektedir. Aynı zamanda büyükelçilik faaliyetleri ile de çeşitli etkinliklerle Türk kültürünün önemli bir parçası olan Türk Mutfağının farklı yönleri Umman halkına tanıtılmaktadır. Bu kapsamda, 2022 yılında Türk Mutfağı haftası kapsamında Türkiye’den ünlü şeflerin katılımıyla Muskat’ta bir hafta boyunca eşsiz Türk yemekleri Umman toplumuna sunulmuş, Türk sanatlarından örnekler sergilenmiş ve Türk müziği konseri verilmiştir. Yine aynı şekilde 2023 yılında elçiliğin düzenlediği etkinlikle tüm toplumların bir araya gelmesi hedeflenmiştir. Bu etkinlikte ünlü bir alışveriş merkezinde Umman’da bulunan Türk restoranlarının katkısıyla düzenlenen faaliyet kapsamında Umman halkına Türk lezzetleri tattırılmıştır. 

Genel olarak bakıldığında Umman’da Türk Dili ve Kültürü’nün hızla yayıldığı söylenebilir. Alışveriş merkezlerinde, turizm alanlarında, tarihi yerlerde, üniversite ve okullarda çok rahat bir şekilde Türkçe konuşan Ummanlı ile karşılaşmak mümkündür.  

Türkiye’nin milli bayrak taşıyıcısı Türk Hava Yolları’nın yanı sıra Pegasus ve son olarak Sun Express havayolu şirketleri Türkiye’de İstanbul, Trabzon, Antalya, Bursa gibi noktalara sıklıkla seferler düzenlemektedir. Bu seferler Umman ve Türkiye arasındaki karşılıklı etkileşime önemli katkılar sağlamaktadır.  

Sonuç olarak, bu ilişkilerin neticesinde 2023 yılında Türkiye’yi ziyaret eden Ummanlı turist sayısı 100 bine yaklaşmıştır. Günümüz kayıtlarına göre Umman’da yaşayan Türk vatandaşlarının sayısı 3 bin 500’e yaklaşmıştır. 2023 yılında Umman’da Türk vatandaşları tarafından kurulan şirket sayısı 238’dir. Ummanlılar tarafından Türkiye’de 36 şirket kurulmuştur.  Merkez Bankası verilerine göre, Türkiye'de ikamet eden kişilerin Umman'daki yatırımları 2022 yılı itibarıyla 159 milyon ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Umman'da ikamet edenlerin Türkiye'deki yatırımları ise yaklaşık 10 milyon ABD dolarıdır.  

Genel olarak bakıldığında Sultan Haysem bin Tarık’ın Türkiye’ye gerçekleştireceği ziyaret kapsamında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile yapacağı görüşmeler iki ülke arasındaki ilişkilerin geleceğini simgelemektedir ve bu ilişkilerin özel bir aşamaya geçişini sağlayacaktır. Böylelikle tarihi birliktelik yeni bir stratejik ortaklığa evrilecektir.   

Bu ziyaretle birlikte, stratejik ortaklıklar kapsamında imzalanması düşünülen bir dizi anlaşma ve Mutabakat Zaptı sayesinde, iki ülke farklı alanlarda geniş işbirliği fırsatları elde edecektir. Bu süreç, her iki ülkenin kamu kurumları, şirketleri ve iş insanları arasındaki üst düzey ziyaretlerin hızlanmasına katkı sağlayacaktır.